Drinken apen echt uit monkey cups?

Misschien heb je weleens gehoord van monkey cups? Dit is een bijnaam voor de bekerplanten van het geslacht Nepenthes. Het zijn vleesetende planten met bijzonder gevormde kelken die lijken op hangende bekertjes met daarin een dorstlessend drankje. Er wordt verondersteld dat apen zouden drinken uit deze leuke bekertjes. Maar de vloeibare inhoud van een Nepenthesbeker verteert insecten, kleine vogels en volgens sommigen zelf kleine zoogdieren. Willen apen wel drinken uit deze kelk des doods?

May 06, 2019, door Jonno van Vulpen
(masterstudent Bio-inspired innovation Universiteit Utrecht)

Vileine vloeistoffen

Om deze vraag te beantwoorden moeten we weten waar de inhoud van de bekers uit bestaat. Te beginnen met de mysterieuze ‘maagsappen’ waardoor de insecten aangetrokken worden. Om insecten te lokken produceert de plant een zoete nectar. Insecten kruipen de beker in om de nectar te bereiken. Nepenthessoorten die vooral mieren eten, hebben een soort waslaagje op de wand van de bekers. De insecten hebben hier geen grip op, waardoor ze de waterige vloeistof in glijden. Insecten met vleugels zouden uit deze waterige vloeistof makkelijk kunnen ontsnappen. Daarom hebben de Nepenthessoorten die vooral gevleugelde insecten eten een andere soort val: de vloeistof in hun bekers is stroperig in plaats van waterig, waardoor de vliegende insecten niet gemakkelijk kunnen ontsnappen. De bekerwand van deze soorten heeft meestal dan weer niet dat waslaagje. De planten maken blijkbaar een keuze tussen de twee soorten insectenvallen en zijn vaak gericht op één type insect: lopend of vliegend.

Zuurtegraad

Als de insecten gevangen zijn, begint het verteringsproces. Enzymen en bacteriën in de bekervloeistof breken de gevangen insecten langzaam af tot voor de plant goed opneembare voedingsstoffen. Dit gebeurt bij een pH van 2 tot 3, verschillend per soort Nepenthes. De zuurtegraad is te vergelijken met die van maagsap en citroensap (pH van 2), Coca-Cola (pH van 2,6) of een goed glas wijn (pH van 3). Hoewel de inhoud voor insecten gevaarlijk kan zijn, valt de zuurtegraad voor mens en dier wel mee. De smaak van de bekervloeistof zal aan de zure kant zijn en misschien een vreemde bijsmaak hebben door de al verteerde insectenresten, enzymen en bacteriën. Ofwel, het is geen drankje dat je aanbiedt aan je gasten. Maar wat als dit het enige vocht is dat in de omgeving te verkrijgen is?

Menselijk gebruik

‘Menikmati keunikan rasa lemang periuk kera: een lokale delicatesse in Maleisië.’

In Indonesië, in enkele dorpen in West-Kalimantan, wordt de vloeistof van nog ongeopende kelken af en toe gedronken als medicijn. Volgens de traditie van het Dayak Seberuangvolk zou de vloeistof helpen tegen hoesten en buikpijn. Of dit echt zo is, is nog niet aangetoond. Wel hebben onderzoekers verschillende enzymen met een antibacteriële werking gevonden in ongeopende bekers. Hoewel deze enzymen interessant kunnen zijn in het onderzoek naar nieuwe antibacteriële middelen, is het niet bekend of ze ook een directe werking tegen menselijke kwaaltjes hebben. De dorpsbewoners gebruiken de kelken van verschillende soorten Nepenthes vooral als draagzak voor gekookte rijst en drinkwater. Ook in modernere keukens van Indonesië en Maleisië worden de open bekers nog steeds gebruikt om rijst met kokosmelk in te koken. Elke soort Nepenthes schijnt zijn eigen smaak aan het gerecht toe te voegen.

Dieren en de Nepenthes

Dieren maken op een compleet andere manier gebruik van de Nepenthes. Zij zijn vooral geïnteresseerd in de vele insecten die op de zoete nectar af komen. Spinnen, mieren en zelfs krabben verstoppen zich bij de ingang van de beker om insecten van een verdrinkingsdood te ‘redden’ – uiteraard niet geheel zonder eigenbelang. Behalve als handige voedselbron worden de bekers soms ook als kraamkamer gebruikt. De kleine kikker Microhyla nepenthicola, ter grootte van een erwt, legt zijn eieren in de rand van de beker. Als de jongen uitkomen, glijden ze in de beker glijden en groeien daar op tot volwassen exemplaren.

De kikkervisjes en een volwassen exemplaar van Microhyla nepenthicola. Deze soort is pas in 2010 beschreven als nieuwe soort. Daarvoor dacht men dat het een jong stadium van een andere kikkersoort was, omdat deze soort niet groter wordt dan 12,8 mm.

En de apen dan?

Het ‘harde bewijs’ uit 1964, nog voor AI. Deze foto is door Paul A. Zahl's in zijn artikel "Malaysia's Giant Flowers and Insect-trapping Plants" in National Geographic Vol. 125, No. 5 (Mei 1964) gebruikt.

Maar de vraag blijft: drinken apen daadwerkelijk uit de zogenaamde monkey cups? De bioloog en avonturier Paul A. Zahl werkte in de jaren zestig als fotograaf en auteur voor National Geographic. In de mei-editie van 1964 schreef hij dat hij de term monkey cups had gehoord bij de lokale bevolking in Maleisië. Om de ‘apenbekertheorie’ te testen gaf hij een halfvolle Nepenthesbeker aan een orang-oetan die was opgegroeid als huisdier en daarna was vrijgelaten in de jungle. Tot zijn verbazing dronk de orang-oetan de beker leeg als een dame aan de thee. In meerdere onderzoeken blijkt dat lokale bevolking vaker apen heeft zien drinken uit de bekers van de Nepenthes.

Don’t try this at home

Dit betekent niet dat het aan te raden is om thuis uit je eigen bekerplant te drinken. De vele bevolkingen die de Nepenthes gebruiken, hebben jarenlange ervaring met het kiezen van de juiste soorten voor hun recepten. Dieren mijden sommige soorten, waarschijnlijk met een goede reden. Drink thuis dus maar gewoon een glas wijn of een ander veilig drankje. Als je het spannender wil maken, kun je kiezen voor een mooie, aardewerken Nepentheskelk om je drankje in te doen.